23 maj 2025 13:35

Białe Morza – jaka będzie przyszłość tego terenu?

Białe Morza – rozległy, pofalowany teren poprzemysłowych hałd wapiennych po dawnej cementowni „Solvay” w południowym Krakowie – od lat rozpala wyobraźnię mieszkańców i deweloperów, stając się jedną z najbardziej dyskutowanych miejskich „białych plam” na mapie inwestycji i zieleni.

Choć hala cementowni zamilkła ponad trzy dekady temu, echo jej działalności wciąż pobrzmiewa w krajobrazie: wapienne pagóry migoczą w słońcu niczym egzotyczna pustynia, a sąsiedztwo Łagiewnik i Ruczaju sprawia, że kwestia zagospodarowania tej przestrzeni bezpośrednio dotyczy dziesiątek tysięcy krakowian. Czy Białe Morza zamienią się w park przyrodniczy, kompleks sportowy, czy może nową dzielnicę mieszkaniową? Dylematy władz miasta, ambicje inwestorów oraz obawy ekologów i okolicznych mieszkańców sprawiają, że spór o przyszłość terenu stał się gorącym tematem lokalnych mediów.

W poniższym artykule przyjrzymy się historii miejsca – od przemysłowych korzeni, przez mozolne próby rekultywacji, aż po dzisiejsze koncepcje, raporty i konsultacje. Przeanalizujemy kluczowe projekty, kwestie środowiskowe, głosy mieszkańców oraz finansowe kalkulacje, od których zależy tempo i zakres zmian. Na końcu podsumujemy główne szanse i zagrożenia i wskażemy decyzje, które mogą przesądzić o losie jednego z najbardziej wyjątkowych terenów w Krakowie.

Od przemysłu do zielonej przestrzeni: ewolucja Białych Mórz

Geneza powstania hałd wapiennych przy dawnej cementowni „Solvay”

Kiedy w 1906 roku belgijska spółka Solvay uruchomiła w krakowskim Zakrzówku nowoczesną cementownię, nikt nie przypuszczał, że odpady produkcyjne uformują jedną z najbardziej charakterystycznych struktur geologicznych miasta. Przez ponad osiemdziesiąt lat przemysłowego boomu wypłukiwanie surowców pozostawiało po sobie gigantyczne zwały tzw. mułów wapiennych. Z biegiem czasu utworzyły one specyficzny, niemal księżycowy krajobraz nazwany potocznie Białymi Morzami ze względu na bielący się w słońcu osad węglanu wapnia.

Choć technologia produkcji była nowatorska jak na początek XX wieku, świadome gospodarki odpadami w zasadzie nie istniało. Osady trafiały więc bezpośrednio na rozległe pola sedymentacyjne sięgające nawet dwudziestu metrów głębokości. Dopiero pod koniec lat 70. inżynierowie zaczęli zastanawiać się nad rekultywacją, lecz realne prace nigdy nie wyszły poza etap projektów koncepcyjnych.

Przemiany własnościowe po 1989 roku

Upadek PRL przyniósł serię gwałtownych przeobrażeń gospodarczych, a cementownia „Solvay” nie uniknęła losu wielu państwowych zakładów. W 1992 roku produkcję wstrzymano, a majątek przeszedł w ręce Funduszu Obsługi Zadłużenia Zagranicznego. W kolejnych latach teren był kilkukrotnie odsprzedawany i dzielony pomiędzy prywatnych inwestorów oraz Skarb Państwa. Brak klarownego właściciela sparaliżował jakiekolwiek większe prace porządkowe, a Białe Morza stały się „ziemią niczyją”, na której chętnie trenowali motocrossowcy i nielegalnie wysypywano gruz.

Przełom nastąpił w 2016 roku, gdy miasto Kraków pozyskało kluczowe działki, uruchamiając proces formalnego scalania gruntów. Przejęcie kontroli administracyjnej pozwoliło wpisać obszar do Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania jako potencjalny park krajobrazowy, choć w księgach wieczystych nadal figuruje mozaika współwłaścicieli.

Dotychczasowe inicjatywy rewitalizacyjne – co się udało, a co utknęło w martwym punkcie

Pierwsze małe kroki ku rewitalizacji podjęto dzięki grantom z funduszy norweskich w latach 2009–2011. Wolontariusze z lokalnych organizacji oczyścili część południowej hałdy i założyli demonstracyjny ogród botaniczny prezentujący naturalne sukcesje roślinne na podłożu wapiennym. Projekt zdobył nagrodę European Green Spaces, ale zabrakło finansowania na kontynuację.

Kolejna próba pojawiła się w 2018 roku, gdy miasto zleciło firmie inżynieryjnej opracowanie koncepcji geoekologicznej. Eksperci potwierdzili stabilność skarp i zaproponowali trasę pieszo-rowerową okalającą hałdę. Dokumentacja od trzech lat czeka jednak na decyzję rady miasta o zabezpieczeniu środków w budżecie. Równolegle społeczność dzielnicy Łagiewniki–Borek Fałęcki zorganizowała akcję „Weekend na Białych Morzach”, podczas której mieszkańcy symbolicznie wyznaczyli przyszłe alejki parkowe – inicjatywa zyskała rozgłos, lecz nie przerodziła się w stały program.

Niepowodzenia dotychczasowych planów pokazują, że kluczowe dla przyszłości Białych Mórz będzie jasne określenie modelu własności, zabezpieczenie finansowania oraz wypracowanie kompromisu pomiędzy celami ekologicznymi a potencjalnym wykorzystaniem komercyjnym. Bez tych elementów atrakcyjne wizje parkowe mogą pozostać jedynie na papierze.

Koncepcje zagospodarowania terenu: park, sport, a może zabudowa?

Oficjalne plany miasta

W obowiązującym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania Białe Morza opisane są jako przestrzeń o dominującej funkcji rekreacyjno-przyrodniczej. Projektowany miejscowy plan zagospodarowania precyzuje, że na większości obszaru mają powstać tereny zieleni urządzonej, a jedynie w południowej części – niska zabudowa usługowa komplementarna względem Parku Solvay. Magistrat deklaruje, że kluczowym celem jest zachowanie krajobrazu biało-wapiennych pagórków, stworzenie sieci alejek pieszo-rowerowych i włączenie tego fragmentu miasta w system tzw. Klinów Zieleni.

Dokument planistyczny zawiera też rezerwę pod przyszłą linię tramwajową z Kurdwanowa do Kampusu UJ, która miałaby przebiegać skrajem hałd. Urzędnicy podkreślają, że poprawa dostępności komunikacyjnej zwiększy atrakcyjność rekreacyjną, ale jednocześnie obawiają się presji inwestycyjnej.

Projekty społeczne i oddolne

Najbardziej nagłośnioną propozycją jest koncepcja parku krajobrazowego „Białe Morza”, przygotowana przez koalicję lokalnych stowarzyszeń. Zakłada ona zachowanie naturalnej sukcesji roślinnej, utworzenie platform widokowych na wapiennych grzbietach oraz ścieżki edukacyjne prowadzące przez najciekawsze siedliska. Autorzy postulują powołanie społecznej Rady Parku, która kontrolowałaby kolejne etapy prac.

Równolegle środowiska sportowe promują ideę centrum rekreacji i sportów terenowych. W nieczynnych wyrobiskach widzą potencjał dla pump-tracku, ścianek wspinaczkowych i zimowej trasy biegowej. Wersja kompromisowa łączyłaby strefę cichego wypoczynku z wydzielonym fragmentem przeznaczonym na aktywności o większej intensywności.

Inicjatywy deweloperskie i kontrowersje

Odmienne podejście prezentują prywatni deweloperzy, którzy chcieliby wykorzystać fakt, że hałdy znajdują się w granicach administracyjnych miasta, a więc w zasięgu istniejącej infrastruktury. W latach 2016–2022 złożono trzy wnioski o zmianę przeznaczenia wybranych działek na zabudowę mieszkaniową. Inwestorzy argumentują, że sprzedaż części gruntu pod mieszkania mogłaby częściowo sfinansować rekultywację terenów zielonych.

Propozycje te wywołały falę protestów. Organizacje ekologiczne zwracają uwagę na cenną florę kserotermiczną, a Rada Dzielnicy IX stawia pytania o dodatkowe obciążenie układu drogowego. Na ostatniej sesji Rady Miasta padł pomysł zorganizowania lokalnego referendum, jednak nie uzyskał on wymaganej większości.

Skrzyżowanie wizji

Ratusz stoi na stanowisku, że kluczowe jest wypracowanie jednego, spójnego planu z jasnymi granicami zabudowy.
Strona społeczna domaga się prawnego zagwarantowania, że co najmniej 80 % powierzchni pozostanie terenem zielonym.
Inwestorzy sugerują formułę partnerstwa publiczno-prywatnego, gdzie miasto wnosi grunt, a prywatny kapitał finansuje rekultywację i infrastrukturę w zamian za zgodę na ograniczoną kubaturę mieszkaniową.

Jak pokazuje dotychczasowa debata, realne zagospodarowanie Białych Mórz zależeć będzie od znalezienia równowagi między ochroną unikalnego krajobrazu a potrzebami rozwojowymi południowego Krakowa. Rozstrzygnięcie nastąpi w trakcie prac nad nowym planem miejscowym, którego projekt ma trafić do publicznego wglądu jesienią tego roku.

Ekologia kontra inwestycje

Skład chemiczny hałd: tykająca bomba?

Analizy przeprowadzone na zlecenie miasta wskazują, że biały odcień hałd to rezultat wysokiej zawartości węglanu wapnia, pozostałości po produkcji sody metodą Solvaya. Oprócz węglanów próbki ujawniły podwyższone stężenia metali ciężkich, m.in. baru i chromu, których migracja do gleby może zagrażać jakości wód gruntowych. Geolodzy zwracają uwagę na porowatą strukturę pryzm, ułatwiającą infiltrację wód opadowych i wymywanie zanieczyszczeń. W raporcie Politechniki Krakowskiej pojawia się scenariusz „przesączania wolnego”, który przy braku uszczelnienia podłoża może skutkować powolnym, lecz stałym skażeniem sąsiednich ujęć wody pitnej w ciągu najbliższych dekad.

Walory przyrodnicze – argument za zachowaniem zieleni

Paradoksalnie, surowe chemicznie hałdy stały się siedliskiem unikalnej flory kserotermicznej. Botanik prof. Ewa Nieckarz doliczyła się tu 18 gatunków roślin chronionych, w tym rojnika górskiego i wilczomlecza sosnkolistnego. Dzięki mikrosiedliskom na południowych stokach swoje lęgowiska zakładają lerki i pokląskwy, ptaki coraz rzadziej spotykane w Krakowie. Ornitolodzy z Małopolskiego Towarzystwa Przyrodniczego zarejestrowali również przeloty bielika i kobuza, co podnosi znaczenie Białych Mórz w korytarzu migracyjnym doliny Wisły.

Raporty oddziaływania na środowisko: wnioski i luki

Miasto posiada trzy kluczowe dokumenty środowiskowe sporządzone w latach 2016–2022. Eksperci oceniają je jednak jako „nierównomierne”. O ile część hydrogeologiczna wykazuje wysoki poziom szczegółowości, o tyle rozdziały dotyczące bioróżnorodności bazują głównie na danych z monitoringu sprzed dekady. W praktyce oznacza to, że decyzje inwestycyjne mogą opierać się na nieaktualnym stanie przyrody. Obecnie trwa dogłębna, 12-miesięczna inwentaryzacja gatunkowa finansowana z funduszy norweskich, której wstępne wyniki poznamy jesienią. Jednocześnie Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska zarekomendowała wprowadzenie strefy buforowej 100 m od najcenniejszych fragmentów muraw kserotermicznych, co uderza w plany budowy centrum sportowego po wschodniej stronie terenu.

Kluczowe zagrożenie: wymywanie metali ciężkich do wód gruntowych.
Kluczowa szansa: ochrona unikatowych siedlisk i włączenie ich w system Zielonej Infrastruktury Krakowa.
Kluczowy brak: aktualna, kompleksowa analiza oddziaływania na przyrodę w kontekście nowych projektów inwestycyjnych.

Debata nad przyszłością Białych Mórz rozgrywa się więc na styku dwóch równorzędnych racji: konieczności usunięcia lub zabezpieczenia zanieczyszczeń oraz zachowania spontanicznie powstałego bogactwa przyrodniczego. To właśnie od sposobu pogodzenia tych interesów zależeć będzie, czy teren stanie się wzorcowym przykładem rewitalizacji ekologicznej, czy też kolejnym konfliktem inwestycyjnym w rosnącym mieście.

Głos mieszkańców i organizacji społecznych

Konsultacje i petycje – co mówią liczby i emocje

Pierwsza tura konsultacji zorganizowana przez Urząd Miasta w 2021 r. przyciągnęła ponad 2 700 wypełnionych ankiet i blisko 800 uwag pisemnych. Frekwencja była jedną z najwyższych w Krakowie w ostatniej dekadzie, co pokazuje, że los Białych Mórz budzi wyjątkowe zainteresowanie. Równolegle na platformie obywatelskiej pojawiły się dwie skontrastowane petycje: jedna wspierająca ideę parku krajobrazowego zebrała 11 000 podpisów, druga – postulująca „zrównoważoną” zabudowę mieszkaniową z elementami zieleni – niespełna 3 000. W komentarzach internautów wielokrotnie powtarzały się obawy o utratę unikalnego charakteru miejsca oraz o przyszły dostęp do terenów rekreacyjnych dla mieszkańców Podgórza.

Najważniejsze argumenty mieszkańców

Za utworzeniem parku i rezerwatu: potrzeba dużej, bezpłatnej przestrzeni rekreacyjnej w południowej części miasta; ochrona siedlisk ptaków i roślin; możliwość prowadzenia edukacji ekologicznej dla szkół.
Za umiarkowaną zabudową: szansa na nowe mieszkania komunalne i tańsze lokale; aktywizacja gospodarcza okolicy; przychody z podatków wspierające budżet miasta.
Przeciw inwestycjom komercyjnym: ryzyko zwiększenia ruchu samochodowego na ulicach Zakopiańskiej i Herberta; obawy o zanieczyszczenie wód gruntowych; utrata panoramy Kopca Krakusa i Libanu.
Przeciw rezerwatowi w ścisłej formie: lęk przed „zamrożeniem” terenu i brakiem środków na bieżące utrzymanie; ograniczenie dostępu dla osób z niepełnosprawnościami i seniorów, jeśli powstaną tylko naturalne ścieżki.

Inspiracje z innych dzielnic Krakowa

Aktywiści z Podgórza często przywołują udane przykłady partycypacji miejskiej. W przypadku Parku Reduta decyzję o rozkładzie alejek i placu zabaw podjęto w formule „zielonego budżetu obywatelskiego”, dzięki czemu projekt zyskał szerokie poparcie i uniknął protestów. Z kolei modernizację Błoń poprzedziły warsztaty urbanistyczne z architektami, gestorami kultury oraz seniorami – model, który lokalne stowarzyszenia chcą skopiować przy Białych Morzach.

Eksperci z Fundacji Napraw Sobie Miasto przekonują, że kluczowe jest włączenie mieszkańców nie tylko na etapie opiniowania, ale również w fazie współprojektowania. Taka metoda pozwala zidentyfikować ukryte konflikty zanim trafią na salę rady miasta. W rozmowie z „Gazetą Krakowską” socjolożka dr Anna Flis zaznacza, że „wczesna partycypacja skraca późniejsze procedury o średnio 18 miesięcy i obniża koszt inwestycji o 12–15 proc.”.

Jak na razie magistrat obiecuje drugą, pogłębioną turę konsultacji jesienią 2024 r. Mieszkańcy deklarują, że będą śledzić każdy krok urzędników, a liczne profile w mediach społecznościowych – od „Białe Morza / Park czy Beton?” po „Solvay Reaktywacja” – zapowiadają kolejne akcje informacyjne. To właśnie od ich determinacji może zależeć, czy finalny kształt zagospodarowania będzie kompromisem, czy kolejnym punktem zapalnym w miejskiej debacie.

Finansowanie i harmonogram realizacji

Potencjalne źródła środków

Realizacja kompleksowej rewitalizacji Białych Mórz będzie wymagać złożonego montażu finansowego. Miasto wskazuje trzy główne filary: budżet miasta, fundusze unijne oraz partnerstwo publiczno-prywatne. Każde z tych rozwiązań niesie inny poziom ryzyka i korzyści, co może znacząco wpłynąć na tempo prac.

Budżet miasta: według wstępnych szacunków Zarządu Zieleni Miejskiej Krakowa samorząd byłby w stanie pokryć ok. 25-30 % kosztów pierwszego etapu zagospodarowania – głównie infrastruktury drogowej i sieciowej.
Fundusze unijne: programy FEnIKS oraz LIFE umożliwiają pozyskanie dotacji na rekultywację terenów poprzemysłowych i przywracanie bioróżnorodności. Magistrat liczy, że z tych źródeł sfinansuje się większość prac środowiskowych, m.in. zabezpieczenie hałd i budowę ścieżek edukacyjnych.
Partnerstwo publiczno-prywatne: prywatni inwestorzy widzą możliwość realizacji obiektów sportowo-rekreacyjnych oraz ograniczonej zabudowy usługowej. Miasto chce jednak zagwarantować, że nadwyżki finansowe z działalności komercyjnej trafią na utrzymanie nowego parku krajobrazowego.

Szacunkowe koszty etapów

Zespół ekspertów AGH i Politechniki Krakowskiej sporządził koncepcję wieloetapową. Całkowity budżet projektu oscyluje między 260 a 310 mln zł, w zależności od wariantu. Koszty rozkładają się następująco:

Rekultywacja hałd i stabilizacja skarp – 70–90 mln zł
Infrastruktura zielona (nasadzenia, stawy retencyjne, ścieżki) – 55–65 mln zł
Sport i rekreacja (pumptrack, boiska, trasy biegowe) – 40–50 mln zł
Centrum edukacyjne z ekspozycją historii Solvayu – 30–35 mln zł
Komunikacja i parkingi – 25–35 mln zł
Rezerwa na nieprzewidziane prace – ok. 10 % budżetu

Najdroższe okazują się prace geotechniczne związane z izolacją hałd od wód gruntowych. Władze miasta podkreślają, że bez ich wykonania nie ma mowy o uruchomieniu kolejnych kamieni milowych projektu.

Realistyczny harmonogram

Zaktualizowany harmonogram, przedstawiony Radzie Miasta w kwietniu 2024 r., zakłada podział inwestycji na trzy horyzonty czasowe. Są one skorelowane z dostępnością funduszy unijnych i procedurami środowiskowymi.

Najbliższe 5 lat (2024–2029) – rekultywacja najniższych partii hałd, budowa podstawowych alejek pieszo-rowerowych oraz nasadzenia roślin pionierskich. W tym czasie powinno też ruszyć pierwsze, pilotażowe centrum edukacji ekologicznej.
Perspektywa 10 lat (2029–2034) – pełne wyposażenie strefy sportowo-rekreacyjnej, rozbudowa sieci wodnej z oczkami retencyjnymi oraz otwarcie muzeum historii przemysłu Solvay. Równolegle miasto planuje uruchomić kolejny nabór na partnerów prywatnych dla części usługowej.
Cel 20-letni (do 2044) – domknięcie układu komunikacyjnego, wprowadzenie e-busów niskoemisyjnych oraz utworzenie powierzchni rezerwowej pod ekspansję zieleni w miarę naturalnego rozwoju ekosystemu. W finale Białe Morza mają pełnić funkcję największego miejskiego parku krajobrazowego w południowej części Krakowa.

Urząd Miasta deklaruje, że co dwa lata będzie przedstawiał raport ewaluacyjny, weryfikujący założenia finansowe i postęp robót. Dzięki temu mieszkańcy zyskają regularny wgląd w to, czy projekt utrzymuje realistyczny budżet i zsynchronizowany harmonogram.

Kluczowe pozostaje znalezienie równowagi między potrzebą szybkiej rekultywacji a koniecznością utrzymania transparentności finansowej. Jak podkreślają eksperci, sukces Białych Mórz zależy nie tylko od wysokości nakładów, lecz także od konsekwentnego zarządzania, które połączy interesy miasta, inwestorów i lokalnej społeczności.

Zakończenie

Przyszłość Białych Mórz wciąż pozostaje otwartą kartą, na której spotykają się ambicje urbanistów, oczekiwania inwestorów, a przede wszystkim potrzeby samych krakowian. Z jednej strony teren ten jawi się jako unikalna szansa na stworzenie rozległej zielonej przestrzeni w południowej części miasta; z drugiej, niesie ze sobą ryzyko nieodwracalnego przekształcenia cennego ekosystemu i utraty społecznego zaufania, jeśli proces decyzyjny okaże się nietransparentny.

Kluczowe będzie rozstrzygnięcie, czy w krótkiej perspektywie priorytetem stanie się zabezpieczenie środowiskowe i zachowanie walorów przyrodniczych, czy też miasto zdecyduje się postawić na szybszą, szeroko zakrojoną inwestycję z udziałem kapitału prywatnego. W dłuższym horyzoncie o jakości projektu przesądzą trzy czynniki: stabilne finansowanie, precyzyjny harmonogram oraz konsekwentne egzekwowanie zapisów planistycznych, w tym ograniczeń wysokości zabudowy i ochrony korytarzy ekologicznych.

W grze o Białe Morza podstawowym arbitrem powinni pozostać mieszkańcy. To ich głosy, zgłaszane podczas konsultacji, petycji i debat, już kilkakrotnie zatrzymały kontrowersyjne pomysły i przesunęły ciężar dyskusji z maksymalizacji zysku na równowagę między rekreacją, edukacją i ochroną przyrody. Dlatego warto uważnie śledzić kolejne etapy postępowania – od opracowania finalnej koncepcji, przez pozyskiwanie środków z funduszy unijnych, aż po wybór wykonawców i sposób prowadzenia prac.

Decyzje, które zapadną w najbliższych miesiącach, zadecydują o tym, czy wapienne hałdy staną się symbolem nowoczesnej rewitalizacji, czy też kolejnym zmarnowanym potencjałem w krajobrazie Krakowa. Mieszkańcy mają jeszcze czas, by wpłynąć na ten scenariusz: pisząc uwagi do planów, uczestnicząc w spotkaniach informacyjnych i kontrolując, czy obietnice władz zamieniają się w realne działania.

Białe Morza mogą być zieloną wizytówką miasta – albo przestrogą, że bez wspólnej troski o przestrzeń publiczną nawet najlepsze koncepcje pozostaną na papierze. Wybór należy do nas wszystkich.